Karaçay gazeteden haparla: (31 Aralık 2011)
Karaçayda aytılğan adamla
«Bir cayağı — ay, biri cayağı — kün»
2011 c. dekabrnı 31
Adam aytıb aytalmazça ma allay bir ariuluğu bolğan kız Karaçayda, Kartcurtda ösgendi. Ol Botaşlanı Karabiy ulu Krımnı kızı Zalimhan bolğandı. Kesini zamanında, artdarakda da Zalimhannı ariuluğunu üsünden haparla cürügendile, auuzdan auuzğa alıb aytıuçu bolğandıla. Menñe anı haparın alğarak cıllada kart anam Bayçoralanı (Bödenelanı) Kulçara hacini kızı Haciyat aythan edi.
Bügünlükde Zalimhannı tuuduğu Salpağarlanı Buniyaminni üy biyçesi Sofya haci Üçkekende caşaydı. Ol Aliylanı Kaysınnı kızıdı.
«Ariu» degen söz kesi da ariudu. Bizni curtlanı tauruhdaça tamaşalıkları köbleni seyirsindirib turğandıla. Cerini, suuunu, hauasını ariuluklarıça, bu cerlede caşağan adamla kesleri da ariudula. Anı üsünden bizni curtlağa kelgen alimleden, tarihçileden, belgili tış kralçı colouçuladan, poetleden köble cazğandıla. Söz üçün, duniyağa belgili fransuz alim Jan Şarden 1672-çi cıl: «Karaçayevsı samıy krasivıy narod v mire», - deb cazğandı. Akılman orus cazıuçu Lev Tolstoynu aythanı da belgilidi. Taulu tişirıulanı ariulukların a ay bla, kün bla teñleşdirib turğandıla. Köb milletleni tillerinde: «Ceri ariunu eli ariu»; «Ceri ariunu cerdeşi ariu» degen nart sözle cürüydüle. Ol kertidi. Halkı ariu bolğan cerde kızları bütün da ariu bolluğuna ua ne söz bardı?
Bir işeksiz Zalimhança kızlarıbız üçün aytılğan bolur alay. Ol 20-çı ömürnü al cıllarında Kartcurtda tuuğandı. Anı Botaşlanı Karabiy ulu Krımnı kızı bolğanın aytdık. Zalimhanña Allah ariuluknu ölçelemey bergendi. Anı ariuluğun bir adam da tolusu bla suratlab aytırça bolmağandı. Anı üsünden cırlada, tauruhlada aytılğan süyüm, çıray tolusu bla bolğandı. Duğum közlü, kerme kaşlı, kutas çaçlı, subay sanlı bir can bolğandı Zalimhan.
Közleri bla körgenle aytıb turğandıla: «Zalimhan Çolpan culduzça, üç özenni carıtadı», - deb. Seyirlikge-tamaşalıkğa kalıb, har kim kesiça mahtab turğandı anı. «Bir cayağı - ay, bir cayağı kün», deb suratlağandıla anı üsünden hapar aythanla. Betinden urğan carığı cürügen colun carıta edi. «Allah bir canña allay bir ariuluknu da kalay beredi!? Mölek da mölek, bu da mölek, maral süt içirib ösdürgen bolurla bu kıznı», - degenle da bolğandıla. Adamla Zalimhannı ariuluğundan karab toymağandıla. Ariunu körürge izlemegen kim boladı? Zalimhannı körürge erkişi, tişirıu da, çepken sokğança, cürügendile. Anı atası Krımnı arbazı kıznı körürge kelgen adamladan hazna boş bolmağandı.
Zalimhannı haparı cuuuk ellede oğay, Karaçaydan tışına da cayılğandı. 1904 cıl Zalimhanña köz tiyib, Narsanağa keltirib, belgili bilgiç Hanhablağa tükürtedile. Anı arı cürütürge, Elbrus okrugnu pristavı kesini faetonun bergendi deydile. Bir seyirligi ol zamanlada oğuna ariu tişirıulanı arasında konkurs bardırıb turğandıla. Alanı
birgelerine cuuuk adamları cürügendile. Kesleri da sahnağa aybat kiyinib çıkğandıla. 1905 cıl oktyabrnı 10-da Vladikavkazda, «Gorskiye krasavisı» deb, konkurs bollukdu degen hapar Batalpaşinskiy otdelge, Karaçayğa da cetgendi. Karaçaynı pristavı, otdelni atamanı da: «Ariuluknu konkursuna Zalimhannı iysegiz», - deb, anı atası Krımğa tileydile. Alay bla Zalimhannı colğa kurarğa atasını-anasını egeçleri cıyıladıla, anı, ginciça, ariu casandıradıla. Aña taulu millet kiyimleni kiydirib, çille cauluknu athanlarında, ariuluğu köz kamata edi deydile. Zalimhannı birgesine ana karnaşı Aciladan Azamat, Botaşlanı ayırma caşları Salamırza bla Karamırza, elni starşinası Botaşlanı Abdul-Kerim colğa çığadıla.
Vladikavkazda, kalğan konaklaça, bıla da teatrnı allında tüşedile. Teatrnı allında kızıl gokkala öse edile. «Kız közü kızılğa karar» degenley, Zalimhannı esi kesiça ariu gokka hanslağa ketedi. Alayda süyelgen bir general: «Bu kız nege karaydı?» deb soradı anı nögerlerine. «Gokka hanslanı ariuluğuna karaydı», - deydile karaçaylıla. General: «Alağa karamasın da, kesine karasın, kesi gokkadan da ariudu», - deydi. Ol general Kavkazda patçahnı keleçisi Voronsov-Daşkov boladı.
Birazdan konaklanı teatrğa çakıradıla. Teatrnı içi büteu Ereseyden kelgen ullu konakladan tolub edi. Dağıstannı, Tegeyni, Kabartını, Çeçenni, İñuşnu, Malkarnı em ariu tişirıularını konkursu 3 künnü baradı. Har milletden keleçile da «em ariu kız biznikidi» demegen cok edi. Alay a ariulukğa karağan komissiya Şimal Kavkazdan em ariu kızğa Botaşlanı Zalimhannı sanalğanın bayamlaydı. Muzıka soğuladı, hars uruladı. Köb sıylı sauğala, cüz som altın açha beriledi Zalimhanña. Ol közüude Kavkaznı namestnigi İllarion İvanoviç VoronsovDaşkov: «Em ariu taulu kız bla bir tepseyim», - deb, arağa çartlab çığıb, Zalimhan bla tauluça tepseydi. Alayğa cıyılğan millet birden hars uradı. Voronsov-Daşkov taulu kızğa büsüreu etib, kesini canından da bağalı sauğala beredi. Anı sıyın körüb, nögerleri bla birge colğa aşıra çığadı. Bıllay kıznı ösdürgen karaçay milletge da büsüreu etgenin bildiredi. Zalimhan bla nögerleri Vladikavkazdan kaythandan sora, üç özenni adamı üç künnü alğışha cürüydüle. Arı taşılğan kuru halıualanı oğuna sanın-sanauun aytıb aytalmay edile.
Oktyabrnı 25-de Kartcurtda Botaşlanı Krımnı arbazında Zalimhannı horlamına atalğan kuuanç iñir bardırıladı. Kurmanlıkğa beşli ögüz, dağıda talay koy soyuladı. Kurmanlıknı bişirirge Gebenlanı em ullu kazanların keltirgendile. Tutuşurğa Duuutdan Abayhanlanı Koçharnı, kobuzçuğa Hurzukdan Aliylanı Nançıknı, cırlarğa Uçkulandan Koçharlanı Kasbotnu çakırğandıla. Sau üç kün bla üç keçeni toy-oyun baradı. Tepseuçüle tepseydile, cırlauçula cırlaydıla, tutuşuuçula tutuşadıla, atlanı çarsha iyedile. Kuuançha başçılık etgen Hubiylanı Abul-Kerim, boza ayaknı alıb, alğış aytadı: «Camağat! Mından alda Terk Başında ariuluknu konkursu bardırılğandı. Anda ariuluğu bla bizni Zalimhan horlağandı, «Şimal Kavkaznı em ariu kızı» degen atnı alğandı. Alay bla barıbızğa da ullu sıy keltirgendi. Karaçaynı sıyına cañı sıy koşdurğandı. Karaçayda allay kızla köb össünle!»
Ma alaydı Kavkaznı em ariu kızı Zalimhannı haparı.
Bılay bolurmu degença kelişdirib, Zalimhannı suratın Kyatova-Agerjanova Fatima salğandı.
ABAYLANI Fatima,
RF-nı Jurnalistle-
rini soyuzunu çleni.
LEPŞOKLANI
tukumdan talay adam bıyıl
Sıylı Mekkyağa barıb,
hacilik kılıb kaythandı
«Alanı –
İlyasnı caşı Haci-Muratnı (Znamenkadan),
Kaziy-Magometni caşı Azret-Aliyni,
Hamitni caşı Rasulnu,
Azret-Aliyni kızı Fatimanı (Üçkekenden),
Dobaynı caşı Abrekni (Çerkesskeden),
Üsufnu caşı Taulannı (Karaçayevskeden),
Aysanı kızı Mariyamnı,
Hasanlanı (Lepşoklanı İlyasnı kızı)
Şerifatnı (Narsanadan),
Lepşoklanı (Hubiylanı Murakişini kızı -
kelin) Atikkanı (Drujbadan)
–
- muslimanlık borçların
tolturğanları bla da,
Cañı cıl bla da taza cürekden
alğışlaybız!
Alağa Ullu Allahdan
sauluk-esenlik, nasıb,
bereket tiley, sıylı di-
nibizni nürü caşaula-
rıncarıtacaşa-
rıkların izleybiz».
Tukum sovetni atından
LEPŞOKLANI İbragim.
Es bölügüz
Bağalı
camağat!
Köçgünçülüknü cıllarında milletibizden köb adam Orta Aziya bla Kazahstandacer ülüşlerin tabhandıla. Anda adamı auuşmağan üydegi bolmaz. Alanı üslerinden tıyınşlı material cıyıb, kitab çığarırğa murat bardı.
Sizden tileribiz: anda kalğan adamlarığıznı (auuşub) atların, tukumların, atalarını atların, tuuğan cılların, mında kaysı elden köçgenlerin, anda kayda caşağanların emda kaysı cıl ölgenlerin bildirigiz. Anda tuuub anda ölgenleni emda mından bara colda ölgenleni da unutub koymağız.
Bu cumuşnu bizni üçün kişi eterik tüldü. Ol bizni borçubuzdu. Kallay bir adamıbızdan ayırılğanıbıznı eseblegen bla kalmay, alanı esge tüşürüb, sıy berlikbiz.
Bu işni üsünde coyğan açhağıznı kaytarırğa da madar ı b ı z bardı.
Pismo cazğanı bu adres bla iyigiz: Çerkessk ş., Lenin atlı oram, 254-a, «Ekspresspoçta» gazetni redaksiyası.
Tel.: 8(8782) 20-01-60.
TİLEYİK HALKIBIZĞA NASIB!
Sıylı akkalanı, ammalanı, atalanı, analanı, egeçleni, karnaşlanı, cetgen kızlanı, cetgen caşlanı, kelinleni, küyouleni, beşikde cathan sabiyleni, barın da Cañı cıl bla alğışlayma! Oğur bla, kuuanç bla kelsin Cañı cılıbız! Köb bolsunla nasıbıbız, sıyıbız, duniya malıbız! Aşarıkdan tolu tepsini canında oltursak, söz nöger tabılmay, cüregibiz aç bolmasın! Tin baylığıbız bla mal baylığıbız bazman bolğanlay tursunla! Duniya malnı başıbızğa tül, ayak tübübüzge salıb költürülür añını Allah bizge bersin! Ullu Allahdan başha kişini allında baş urmayık, bügülmeyik, bügülgen künübüzde da, terekni kögetden zırma butağıça, tuuduklarıbız köb bolub, erkelenib sırtıbızğa minsele, bügüleyik! Karalıb turmayık, ışarayık, küleyik, bir ullu kıyınlık cok ese, keçim sala bileyik! Millet sezimibiz cuklanmasın! Kesibizni çabıuçu atıbıznı bağar kerekli etib, bireunü semiz eşegin körsek, cüregibiz aña suklanmasın! Milletni eki üleşmeyik! Başha milletni kesibizden töben etib küreşmeyik! Milletini cauu bla uruş etib horlağan bir cigitge sanala ese, başha milletni kesini milletine şoh etelgen eki cigitlikge sanalğanın esgereyik, allay adamğa eki kere sıy bereyik! Tuuğan, ösgen Curtubuzda, Eresey kralıbızda, saulay cerni başında da uruş bolmasın! Atala, anala bala açıuun sınamasınla, sabiyle öksüz kalıb, cılamasınla! Ullu Allah barıbızğa da taza iynam bersin! Nasıbıbıznı çeklerin keññe kersin! Sanlarıbız kayda bolsala da, canıbız babalarıbıznı sanları topurakğa burulğan cerde bolsun! Ullu, ullu ornunda tura bilib, gitçe da ulluğa tıñılar sıynı, namısnı Allah bersin!
Respublikabıznı Başçısı Temrezlanı Borisbiyni caşı Raşidni da etgen aşhı muratları tolub, respublikabız ol izlegença bolub, saulay Eresey kralıbızda sauluk bla, bilim bla, baylık bla, rahatlık bla al safda barır nasıbnı Allah bersin!
Har biribizni da aşhı muratıbızğa Ullu Allah cetdirsin! Cañı cıl bla, bağalı şohla!
ÖZDENLANI Albert,
KÇR-ni Başçısını keñeşçisi, pedagogika ilmulanı
kandidatı.
